Ἡ ἐγκράτεια στή χριστιανική ζωή

1.

Τό πρῶτο γιά τό ὁποῖο ὀφείλουμε νά ἀναρωτηθοῦμε εἶναι, τί σημαίνει ἐγκράτεια στή γλώσσα τῆς χριστιανικῆς ἀσκήσεως.
Προκαταβολικά θά πρέπει νά διευκρινίσουμε ὅτι ἐγκράτεια δέν εἶναι μόνο ἡ νηστεία, νοούμενη ἀποκλειστικά ὡς ἀποχή βρωμάτων. Τό περιεχόμενο τῆς ἐγκράτειας, σύμφωνα μέ τή χριστιανική ἐμπειρία, εἶναι πολύ πιό εὐρύ. Αὐτό μᾶς ἐπισημαίνει καί ὁ Μ. Βασίλειος:
«Ἐγκράτειαν δέ ἡγούμεθα ὁρίζεσθαι οὐ μόνον τήν τῶν βρωμάτων ἀποχήν (τοῦτο γάρ πολλοί καί τῶν παρ᾿ Ἕλλησι φιλοσόφων κατώρθωσαν), ἀλλά πρό γέ πάντων τόν τῶν ὀφθαλμῶν ρεμβασμόν».
Δηλαδή: «Ἡ ἐγκράτεια νομίζουμε πώς δέν περιορίζεται μόνο στήν ἀποχή τῶν βρωμάτων, τῶν τροφῶν (διότι αὐτό τό κατόρθωσαν καί πολλοί ἀπό τούς ἀρχαίους εἰδωλολάτρες φιλοσόφους), ἀλλά προπάντων στόν ρεμβασμό τῶν ματιῶν».
Τί, λοιπόν, εἶναι ἡ ἐγκράτεια; Ἐπικαλοῦμαι δύο πατερικούς ὁρισμούς, ἕναν τοῦ Χρυσοστόμου καί ἕναν τοῦ Βασιλείου, οἱ ὁποῖοι μᾶς βοηθοῦν νά κατανοήσουμε τό πνεῦμα τῆς χριστιανικῆς ἐγκράτειας.
Κατά τόν ἱ. Χρυσόστομο «τοῦτο ἐστιν ἐγκράτεια, τό μηδενί ὑποσύρεσθαι πάθει». Ἐγκράτεια εἶναι νά μήν παρασύρεται καί νά μήν ὑποκύπτει ὁ χριστιανός σέ κάποιο πάθος.
Ὁ Μ. Βασίλειος εἶναι ἀναλυτικότερος: «Ἔστιν οὖν ἡ ἐγκράτεια», μᾶς λέει, «ἁμαρτίας ἀναίρεσις, παθῶν ἀπαλλοτρίωσις, σώματος νέκρωσις μέχρι καί αὐτῶν τῶν φυσικῶν παθημάτων τε καί ἐπιθυμιῶν, ζωῆς πνευματικῆς ἀρχῆς, τῶν αἰωνίων ἀγαθῶν πρόξενος, ἐν ἑαυτῇ τό κέντρον τῆς ἡδονῆς ἀφανίζουσα».
Δηλαδή: «Ἐγκράτεια εἶναι ἡ ἀναίρεση τῆς ἁμαρτίας, ἡ ἀποξένωση ἀπό τά πάθη, ἡ νέκρωση τοῦ σώματος μέχρι τῶν αὐτῶν τῶν φυσικῶν ἐπιθυμιῶν καί λειτουργιῶν· εἶναι ἡ ἀρχή τῆς πνευματικῆς ζωῆς, αὐτή πού γίνεται πρόξενος τῶν αἰωνίων ἀγαθῶν, ἀφανίζοντας μέ τή δύναμή της τό κεντρί τῆς φιληδονίας».
Ἡ ἐγκράτεια, λοιπόν, στή χριστιανική μας ἐμπειρία εἶναι κάτι πολύ εὐρύτερο ἀπό τή νηστεία τῶν τροφῶν. Ἐκφράζει τό πνεῦμα τοῦ χριστιανικοῦ ἀγώνα μας. Συγκεφαλαιώνει ὅλα τά ἐπιμέρους στοιχεῖα πού ἀπαρτίζουν τήν ἐν Χριστῷ ζωή μας.
Ὁ ἀπόστολος Παῦλος συναριθμεῖ τήν ἐγκράτεια μεταξύ τῶν καρπῶν τοῦ Ἁγίου Πνεύματος (Γαλ. 5,23). Καί ὁ ἴδιος ὑπογραμμίζει πώς ὁ ἀγωνιζόμενος χριστιανός «πάντα ἐγκρατεύεται» (Α΄ Κορ. 9,25).
Ἡ φροντίδα καί ὁ ἀγώνας του εἶναι πῶς νά καταπολεμήσει καί ὄχι νά ἱκανοποιήσει τίς ἐπιθυμίες τῆς σάρκας (Ρωμ. 13,14). Φοβᾶται μήπως φανεῖ «ἀδόκιμος», ἀκατάλληλος καί ἀσυνεπής, καί γι᾿ αὐτό «ὑπωπιάζει», σκληραγωγεῖ δηλαδή μέ τήν ἄσκηση, τό σῶμα του καί τό «δουλαγωγεῖ», τό ὑποτάσσει, γιά νά μήν παρασυρθεῖ ἀπό τίς ἐμπαθεῖς ἐπιθυμίες του (Α΄ Κορ. 9,27).

2.

Ἡ διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας μας γιά τήν ἐγκράτεια καί τήν ταπείνωση τοῦ σαρκικοῦ φρονήματος συχνά παρεξηγεῖται. Καί παρεξηγεῖται ὄχι μόνο ἀπό ἀνθρώπους πού βρίσκονται ἔξω ἀπό τήν Ἐκκλησία, ἀλλά καί ἀπό χριστιανούς, ἀπό ἀνθρώπους δηλαδή πού εἶναι μέλη της.
Ἀγνοώντας τό βαθύτερο νόημα τῆς πίστεώς μας καί παρερμηνεύοντας τή γλώσσα τῆς χριστιανικῆς διδαχῆς, μᾶς κατηγοροῦν ὅτι περιφρονοῦμε τό ἀνθρώπινο σῶμα, θεωρώντας το σάν κάτι τό κακό.
Μιά τέτοια ἀντίληψη, ἀπ᾿ ὅποιους κι ἄν ὑποστηρίζεται, ἀποτελεῖ δεινή πλάνη. Γιά τή χριστιανική ἀνθρωπολογία τό σῶμα μας εἶναι κάτι τό ἱερό. Πλασμένο «καλόν λίαν» (Γέν. 1,31), τιμήθηκε ἀπό τόν ἴδιο τόν Θεάνθρωπο Κύριο, ἀφοῦ κατά τήν ἐνανθρώπησή Του δέν προσέλαβε μόνο τήν ψυχή ἀλλά καί τό ἀνθρώπινο σῶμα.
Ἔτσι, μετέχει στόν ἐν Χριστῷ ἁγιασμό καί τό σῶμα πού φέρουμε. Καί αὐτή ἡ συμμετοχή εἶναι πού τό ἀναδεικνύει, ὅπως διδάσκει ὁ ἀπόστολος Παῦλος, ναό τοῦ Θεοῦ καί κατοικητήριο τοῦ Ἁγίου Πνεύματος (Α' Κορ. 3,17· 6,19). Καί τό ἀνθρώπινο σῶμα, ἐξαγιασμένο μέ τήν ἐν Χριστῷ ἄσκηση καί τή ζωοποιό χάρη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ἀπό τόν παρόντα κόσμο, μέλλει νά μετάσχει καί στήν ἄκτιστη δόξα τῆς θείας Βασιλείας.
Ἄν κάτι πολεμοῦμε οἱ χριστιανοί μέ τήν ἄσκηση καί τήν ἐγκράτεια, αὐτό δέν εἶναι τό σῶμα ἀλλά «τό φρόνημα τῆς σαρκός» (Ρωμ. 8,6-7)· οἱ ἐμπαθεῖς ἐπιθυμίες, ἡ ροπή πρός τή φιληδονία πού μετά τήν πτώση ἐμφιλοχώρησε μέσα μας.
Μέ τήν ἐν Χριστῷ ἐγκράτειά μας, κατά τήν παροιμιώδη διατύπωση τοῦ ἀββᾶ Ποιμένος στό Γεροντικό, δέν ἐπιδιώκουμε νά γίνουμε «σωματοκτόνοι» ἀλλά «παθοκτόνοι». Καί, ὅπως διδάσκει ὁ Μ. Βασίλειος, ὡς ἐγκράτεια οἱ χριστιανοί δέν ἐννοοῦμε τήν ἀποχή τῶν βρωμάτων «εἰς τό παντελές» -ἀφοῦ κάτι τέτοιο ὁδηγεῖ στόν θάνατο-, ἀλλά «τήν ἐπιτηδευόμενην ἀποχήν τῶν ἡδέων», ἀποχή πού ἀποσκοπεῖ στήν ὑπερνίκηση τοῦ φρονήματος τῆς σαρκός καί στήν πραγματοποίηση «τοῦ τῆς εὐσεβείας σκοποῦ», πού εἶναι ὁ ἁγιασμός μας.

3.

Χριστιανική ζωή χωρίς ἄσκηση καί χωρίς ἐγκράτεια δέν νοεῖται. Αὐτό μᾶς διδάσκει ὁ ζῶν λόγος τοῦ Θεοῦ. Αὐτό μᾶς ὑποδεικνύουν οἱ Ἅγιοι τῆς πίστεώς μας μέ τήν ἁγιασμένη ζωή τους. Καθώς γράφει πάλι ὁ θεοφόρος Βασίλειος, ὁ μέγας αὐτός διδάσκαλος τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς, «ἐν ἐγκρατείᾳ οἱ ἅγιοι πάντες ἐμαρτυρήθησαν». Ὅλοι οἱ Ἅγιοι ἀνεδείχθησαν, εὐαρέστησαν ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ, μέ τήν ἐγκράτεια καί τήν ἐν Χριστῷ ἄσκησή τους.
Ὅπως συνήθιζε νά ὑπογραμμίζει ἕνας σύγχρονος ποιμήν καί θεοφώτιστος διδάσκαλος τῆς Ἐκκλησίας μας, πού ἀναπαύεται ἤδη στή Βασιλεία τοῦ Θεοῦ, στούς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας εἶναι δυνατόν νά ἀνεύρει κανείς διαφορές σέ πολλά θεολογικά καί ἐκκλησιαστικά ζητήματα. Σέ ἕνα ὅμως εἶναι ἀπολύτως ὁμόφωνοι, καί αὐτό εἶναι ἡ ἀναγκαιότητα τῆς ἐν Χριστῷ ἀσκήσεως, τῆς ἐγκρατείας, τῆς νηστείας, τῆς προσευχῆς. Ἅγιος καί διδάσκαλος τῆς Ἐκκλησίας πού νά διδάσκει πώς στή Βασιλεία τοῦ Θεοῦ μποροῦμε νά εἰσέλθουμε μέ τήν καλοπέραση, τό φαγοπότι καί τήν τρυφηλή ζωή δέν ὑπάρχει. Ἡ Βασιλεία τοῦ Θεοῦ δέν εἶναι «βρῶσις καί πόσις» (Ρωμ. 14,17), ἀλλά ἄσκηση, ἐγκράτεια, ἁγιασμός.

4.

Ἡ ἐγκράτεια -τό εἴπαμε ἤδη παραπάνω- δέν εἶναι μόνο ἡ νηστεία τῶν τροφῶν· ἡ ἀποχή ἀπό ὁρισμένες τροφές ἤ ἡ περιορισμένη ἀσιτία. Ἡ ἐγκράτεια ἔχει ἕνα πολύ εὐρύτερο περιεχόμενο. Ἐπεκτείνεται καί σέ ἄλλες πλευρές τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς. Ἐπιδιώκει τήν ἀπαλλαγή τοῦ ἀσκουμένου χριστιανοῦ ἀπό κάθε εἴδους πάθος.
Ὁ ἀνώνυμος σχολιαστής τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τῆς Κλίμακος διακρίνει τήν ἐγκράτεια σέ αἰσθητή καί σέ νοητή. «Ἐγκράτεια αἰσθητή ἐστιν ἔκκλισις ἀπό πάντων τῶν διά σαρκός ἐνεργουμένων παραλόγων πράξεων· ἐγκράτεια δέ νοητή ἐστιν ἔκκλισις νοῦ ἀπό ἡδονῆς νοημάτων ἐμπαθῶν».
Δηλαδή: «Αἰσθητή ἐγκράτεια εἶναι ἡ ἀπομάκρυνση ἀπό ὅλες τίς ἀθέμιτες πράξεις πού ἐνεργοῦμε μέσω τῆς σάρκας. Καί νοητή ἐγκράτεια εἶναι ἡ ἀπομάκρυνση τοῦ νοῦ ἀπό τή φιληδονία πού προκαλοῦν οἱ ἐμπαθεῖς λογισμοί».
Ἡ ἀποψινή βραδιά μᾶς εἰσάγει στό πνευματικό στάδιο τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς. Εἶναι περίοδος αὐξημένου πνευματικοῦ ἀγώνα. Εἶναι καιρός ἐγκρατείας.
Ἡ ἐγκράτειά μας ἄς μήν περιοριστεῖ μόνο στίς τροφές. Ἡ νηστεία μας ἄς μήν ἐκπέσει σέ μία ἁπλή ἀλλαγή τῶν διαιτολογικῶν συνηθειῶν μας. Χρειάζεται νά ἐγκρατευθοῦμε πολύπλευρα. Καί νά ἐγκρατευθοῦμε ὅλοι μας, κληρικοί καί λαϊκοί, ἄγαμοι καί ἔγγαμοι, μεγάλοι καί μικροί.
Ἐγκράτεια ἀπό τροφές πού ἡ ἐκκλησιαστική μας παράδοση ὁρίζει.
Ἐγκράτεια ὅμως καί στήν ποσότητα!
Ἐγκράτεια στή γλώσσα!
Ἐγκράτεια στά μάτια!
Ἐγκράτεια στά αὐτιά!
Τί ὠφελεῖ ἡ νηστεία τῶν τροφῶν καί ἡ ἀποχή ἀπό τή συζυγική συνεύρευση, ὅταν ἡ γλώσσα μας κακολογεῖ καί κατακρίνει; ὅταν τά μάτια μας τρέφονται μέ θεάματα αἰσχρά; ὅταν τ' αὐτιά μας ἀκοῦνε εὐχαρίστως διαβολές καί συκοφαντίες;
Ἐγκράτεια στίς τροφές, ἀλλά ἐγκράτεια καί στή λάμψη καί τήν αἰχμαλωσία τοῦ χρήματος!
Τί ἀξία ἔχει ἡ νηστεία, ὅταν ἡ φιλαργυρία μᾶς ἔχει κυριεύσει; Καί, δυστυχῶς, ὄχι μόνο ἐγγάμους ἀλλά καί ἀγάμους; ὄχι μόνο λαϊκούς ἀλλά καί μελανειμονοῦντας;
Ἐγκράτεια ἀκόμη καί ἀπό ἐμπαθεῖς ἐπιθυμίες. Ἡ ἐγκράτεια, ὅπως γράφει ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής, «καταμαραίνει τό ἐπιθυμητικόν τῆς ψυχῆς». Ταπεινώνει τά πάθη. Μᾶς ἀπαλλάσσει ἀπό τούς ἀκάθαρτους λογισμούς. Χωρίς τή νέκρωση τῶν ἐμπαθῶν ἐπιθυμιῶν καί τήν ἀπελευθέρωσή μας ἀπό τούς ἀκάθαρτους λογισμούς, δέν μποροῦμε νά ὁμιλοῦμε γιά ἀληθινή νηστεία καί πραγματική ἐγκράτεια.

Ἀδελφοί μου,
Τό στάδιο τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς ἄνοιξε! Τό σύνθημα τοῦ πνευματικοῦ ἀγώνα δόθηκε!
Ἄς ἀναλάβουμε, λοιπόν, τά ὅπλα μας. Τά ὅπλα τοῦ Πνεύματος. Τά ὅπλα τοῦ φωτός!
Καί ὅλοι μας «ἐγκρατείᾳ τήν σάρκα ταπεινῶσαι σπουδάσωμεν». Ἄλλος δρόμος πού νά ὁδηγεῖ στήν κοινωνία μέ τόν ζῶντα Θεό, πού νά μᾶς καθιστᾶ μετόχους τῆς χάριτος τοῦ Χριστοῦ, πού νά μᾶς προετοιμάζει γιά μίαν ἐπάξια συμμετοχή στά ἄχραντα Πάθη καί τήν ἔνδοξη Ἀνάσταση τοῦ Θεανθρώπου Κυρίου μας δέν ὑπάρχει!
«Δός αἷμα καί λάβε Πνεῦμα» ὑποδεικνύει ὁ ἀρχαῖος ἀσκητής.
Ἡ χάρη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος κατακτᾶται μέ τόν κόπο τῆς ἐν Χριστῷ ἀσκήσεως· μέ τήν κακοπάθεια, ἡ ὁποία παρακολουθεῖ τόν ἀγώνα τῆς ἐγκράτειας. Ἕναν ἀγώνα πού ἀναλαμβάνουμε ἀπό ἀπόψε νά διεξαγάγουμε μέ περισσότερο ζῆλο καί μέ μεγαλύτερη αὐταπάρνηση, «τό θεῖον ὑπερχόμενοι στάδιον τῆς ἀμώμου νηστείας».
[Ἀπό τό βιβλίο: Μητρ. Νέας Σμύρνης Συμεών, Στό κατώφλι τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, Λειτουργικά καί κατανυκτικά κείμενα, 2η ἔκδ. (Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 2002), 27-37].